Prezydenci Polski: kluczowe fakty i ich wpływ na historię kraju

Prezydenci Polski wpływali na losy kraju w czasach pokoju i kryzysów. Ich kadencje odzwierciedlają przemiany ustrojowe, społeczne i kulturowe Rzeczypospolitej.

Jak wybierany jest prezydent RP?

Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej wybierany jest w wyborach powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych. Każdy obywatel Rzeczypospolitej, który ukończył 18 lat, może oddać głos w wyborach na urząd Prezydenta RP. Aby kandydować, należy mieć ukończone 35 lat, posiadać pełnię praw wyborczych oraz zebrać co najmniej 100 tysięcy podpisów poparcia. Kandydaci zgłaszani są przez komitety wyborcze, a ostateczna lista ustalana jest przez Państwową Komisję Wyborczą.

Głosowanie odbywa się zazwyczaj w niedzielę. Jeśli żaden z kandydatów nie uzyska ponad połowy ważnie oddanych głosów, organizowana jest druga tura, w której bierze udział dwóch kandydatów z najlepszym wynikiem. Wybory prezydenckie zarządza marszałek Sejmu, zwykle na około 100 dni przed upływem kadencji urzędującego prezydenta RP.

Nowo wybrany obejmuje urząd po uroczystym złożeniu przysięgi przed Zgromadzeniem Narodowym, co formalnie rozpoczyna jego pięcioletnią kadencję. Może być ona pełniona maksymalnie dwukrotnie z rzędu, co wynika bezpośrednio z przepisów konstytucji. Wybory prezydenckie są jednym z najważniejszych aktów demokracji bezpośredniej, pozwalającym obywatelom na realny wpływ na najwyższy urząd w państwie.

Jakie kompetencje ma prezydent?

Prezydent RP posiada szeroki zakres uprawnień, które określa Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Jest nie tylko najwyższym przedstawicielem państwa, ale również strażnikiem jego suwerenności i bezpieczeństwa. Jego obowiązki obejmują m.in. podpisywanie ustaw, zarządzanie ich ogłoszeniem, ratyfikowanie umów międzynarodowych oraz reprezentowanie kraju na forum międzynarodowym. Prezydent może także zgłaszać własne projekty ustaw i kierować uchwalone ustawy do Trybunału Konstytucyjnego.

Jedną z istotnych kompetencji prezydenta RP jest prawo łaski – może on ułaskawić skazanych, choć z wyłączeniem osób skazanych przez Trybunał Stanu. Posiada również możliwość zwołania Rady Gabinetowej, czyli Rady Ministrów pod jego przewodnictwem, choć nie może jej decyzji narzucać. W przypadku zagrożenia zewnętrznego, pełni funkcję zwierzchnika Sił Zbrojnych oraz może, na wniosek rządu, wprowadzić stan wojenny lub wyjątkowy.

Prezydent powołuje sędziów, profesorów akademickich, ambasadorów oraz wielu innych wysokich urzędników. Decyduje o desygnowaniu premiera oraz, na jego wniosek, powołuje pozostałych członków Rady Ministrów. Może także rozwiązać Sejm w określonych sytuacjach. Choć nie kieruje bezpośrednio pracą rządu, ma narzędzia wpływu na władzę wykonawczą i ustawodawczą. Jego rola – szczególnie w czasie kryzysów – nabiera strategicznego znaczenia dla państwa.

W czasie pełnienia urzędu prezydent bierze udział w licznych uroczystościach, spotyka się z obywatelami i reprezentuje Polskę. Choć to rząd kieruje państwem, urząd prezydenta zapewnia równowagę władz. 

Kiedy pierwszy raz wybrano prezydenta Polski?

Pierwszy prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Gabriel Narutowicz, został wybrany 9 grudnia 1922 roku przez Zgromadzenie Narodowe. Wybór ten odbył się w burzliwych czasach – Polska odzyskała niepodległość zaledwie cztery lata wcześniej. Narutowicz był popierany przez środowiska centrowe i lewicowe, co spotkało się z silnym sprzeciwem narodowców. Pięć dni po zaprzysiężeniu został zamordowany przez zamachowca Eligiusza Niewiadomskiego. Ta tragedia wstrząsnęła opinią publiczną i pokazała, jak wielkie były napięcia polityczne w młodym państwie.

Po 1935 roku prezydenci Polski wybierani byli już nie przez Zgromadzenie Narodowe, lecz na mocy tzw. konstytucji kwietniowej. W czasie II wojny światowej i okupacji funkcjonował urząd prezydenta RP na uchodźstwie – kolejni prezydenci, m.in. Władysław Raczkiewicz, Stanisław Ostrowski i Ryszard Kaczorowski, pełnili tę funkcję w Londynie. Po wojnie, w Polsce Ludowej, urząd ten został zniesiony, a jego kompetencje przejęła Rada Państwa.

W 1989 roku, w wyniku porozumień Okrągłego Stołu i przemian demokratycznych, urząd prezydenta przywrócono. Wojciech Jaruzelski został wybrany przez Zgromadzenie Narodowe, a w 1990 roku odbyły się pierwsze wolne wybory prezydenckie. Zwycięzcą został Lech Wałęsa – symbol oporu przeciwko systemowi komunistycznemu.

Ilu prezydentów było w III RP?

W historii III Rzeczypospolitej Polskiej urząd prezydenta RP sprawowało siedmiu polityków. Po Jaruzelskim, pierwszym prezydentem wybranym w wyborach powszechnych był Lech Wałęsa. Jego kadencja przypadła na trudny czas transformacji ustrojowej i gospodarczej. Po nim, w 1995 roku, władzę objął Aleksander Kwaśniewski, który dwukrotnie wygrał wybory prezydenckie – jako pierwszy w historii III RP.

W 2005 roku prezydentem został Lech Kaczyński, zmarły tragicznie w katastrofie lotniczej pod Smoleńskiem 10 kwietnia 2010 roku. Po jego śmierci obowiązki głowy państwa tymczasowo przejął marszałek Sejmu Bronisław Komorowski, który wkrótce potem został wybrany prezydentem. W 2015 roku wybory wygrał Andrzej Duda, który po upływie kadencji został ponownie wybrany w 2020 roku. Po zakończeniu jego kadencji w 2025 roku urząd prezydenta objął Karol Nawrocki – nowo wybrany przywódca Rzeczypospolitej Polskiej, historyk i były prezes Instytutu Pamięci Narodowej. Jego prezydentura zapoczątkowała nowy etap w życiu publicznym.

Warto wspomnieć również o symbolicznym znaczeniu przekazania insygniów władzy przez Ryszarda Kaczorowskiego – ostatniego prezydenta RP na uchodźstwie – Lechowi Wałęsie. To wydarzenie zamknęło rozdział emigracyjnej prezydentury i scaliło państwo pod wspólnym przywództwem. W dziejach prezydentów Polski ważne miejsce zajmuje także instytucja Rady Trzech, działająca w czasie rozłamów w środowiskach emigracyjnych.

Urząd prezydenta RP to instytucja o dużym autorytecie, choć jego uprawnienia ogranicza konstytucja. Prezydenci Polski byli często moderatorami debaty publicznej. Część z nich, jak Lech Wałęsa czy Aleksander Kwaśniewski, miała znaczący wpływ na międzynarodową pozycję Polski. Lech Kaczyński akcentował kwestie bezpieczeństwa energetycznego i sojuszników. Bronisław Komorowski znany był z dążenia do stabilności. Andrzej Duda kontynuował politykę obrony interesów Rzeczypospolitej Polskiej, a Karol Nawrocki, jako prezydent-elekt, podkreśla potrzebę budowania silnej i godnej Polski w zmieniającym się świecie.